Politik kelapa sawit: Peranan Indonesia, Malaysia dan Singapura merumitkan keadaan

Oleh PAVIN CHACHAVALPONGPUN


Penanaman dan pemprosesan kelapa sawit telah menjadi satu industri strategik bagi Indonesia Indonesia.

Kelapa sawit ialah sumber pendapatan daripada eksport ketiga terbesar, menyumbang kepada pendapatan tukaran asing dan menyediakan peluang kepada petani skala kecil untuk terlibat dalam perniagaan pertanian yang rancak ini, sekaligus membangunkan ekonomi luar bandar dan memperbanyakkan peluang pekerjaan. 

Di Asia Tenggara, kelapa sawit ialah komoditi tradisional yang mula ditanam sejak zaman penjajahan.

Tetapi menjelang 1980-an, permintaan kelapa sawit yang semakin meningkat di peringkat global - untuk produk makanan, kosmetik dan bahan bakar bio - membawa kepada penanaman berskala besar, terutama di pulau Sumatra dan Kalimantan, disebabkan keadaan cuaca dan tanah yang sesuai di kawasan itu.

Pada tahun 2008, Indonesia menggantikan Malaysia sebagai pengeksport terbesar kelapa sawit hasil daripada program kelolaan kerajaan yang bermatlamat meningkatkan produksi kelapa sawit, seperti penswastaan estet diurus kerajaan.

Hari ini, Indonesia memiliki 6 juta hektar ladang kelapa sawit. Negara ini kini menghasilkan sehingga 25 juta tan kelapa sawit setahun, separuh daripada jumlah keluaran dunia, yang merupakan 5 peratus daripada keluaran kasar dalam negara.

Kejayaan ini juga disebabkan oleh pembukaan kepada pelaburan asing. Malaysia dan Singapura mewakili pelabur asing terbesar, mengatasi pelabur lain dari luar rantau ini.

Melalui pelaburan tunggal dan kerjasama dengan syarikat tempatan, dua negara tersebut mengawal lebih daripada dua pertiga keseluruhan pengeluaran kelapa sawit Indonesia.

Konteks ini menjelaskan hubungan yang tidak dapat dipisahkan antara pelaburan dari Malaysia dan Singapura dan kebakaran hutan yang diakibatkan oleh pembakaran untuk pembersihan tanah untuk penanaman dengan kos rendah, untuk membolehkan penanaman semula lebih cepat.

Tahun ini terutamanya, jerebut dari Sumatra menyebabkan kesan lebih teruk di Malaysia dan Indonesia dari sudut ekonomi dan kesihatan.

Jerebu yang berlaku itu mencapai tahap bahaya di dua negara jiran terbabit, dan Malaysia telah mengisytiharkan darurat di Muar dan Ledang di negeri Johor.

Maka apabila kerajaan Malaysia dan Singapura mengutuk petani-petani Indonesia, mereka kelihatan telah terlepas pandang hakikat bahawa ladang milik syarikat dari negara mereka sendiri telah berperanan besar dalam mengakibatkan jerebu itu.

Krisis pentadbiran bertangungjawab mencetuskan masalah merentasi sempadan ini.

Indonesia ada undang-undang mengharamkan cara membakar untuk membersihkan tanah untuk penanaman.

Sebagai contoh, Artikel 78 Undang-Undang Perhutanan 1999 memperuntukkan sesiapa didapati bersalah membakar hutan boleh dipenjara sehingga 15 tahun dan didenda maksimum 5 bilion Rupiah.

Pada masa sama, Kalimantan Tengah menetapkan peraturan sendiri pada 2008 yang membenarkan pembakaran terkawal oleh petani kecil.

Rasionalnya ialah pengharaman sepenuhnya akan menjejaskan petani kecil dan mengakibatkan pengurangan hasil beras.

Satu persoalan yang mesti ditangani ialah mengapa pengurus ladang-ladang kelapa sawit komersil di Indonesia masih boleh memberi ancaman kepada alam sekitar dan ekonomi serantau?

Helena Varkke, yang mengkaji komunikasi korporat dan pembangunan mapan, berhujah dalam satu kajian terkini bahawa sektor kelapa sawit yang semakin melibatkan penglibatan negara-negara serantau telah membentuk budaya politik yang bercirikan sistem naungan yang mendalam.

Disebabkan sistem politik naungan yang sama, Malaysia dan Singapura berjaya menyertai rangkaian patronage di Indonesia, yang turut terlibat dalam industri penting seperti kelapa sawit.

Dalam sektor kelapa sawit, sistem naungan terbentuk dalam struktur melibatkan produksi, pemasaran dan pengedaran, dan menghubungkan pemain-pemain penting untuk memudahkan urusan mereka melalui mekanisme yang sah seperti konsortium kelapa sawit.

Konsortium-konsortium ini biasanya terdiri daripada pengeluar tempatan, birokrat senior dan ahli perniagaan berpengaruh yang membina hubungan baik dengan pemimpin nasional.

Sebagai contoh, dalam kes Indonesia, seorang ahli politik berpengaruh memainkan peranan utama dalam pembuatan keputusan syarikat yang memiliki kawasan penanaman kelapa sawit yang luas.

Keputusan-keputusan ini boleh memberi kesan besar kepada industri kelapa sawit Indonesia.

Bagi syarikat asing, penting untuk mereka membina hubungan dengan individu dan institusi berpengaruh Indonesia untuk terlibat dalam industri ini.

Beberapa syarikat Malaysia yang mengusahakan kelapa sawit merupakan pelabur besar dengan hubungan rapat dengan pihak berkuasa Indonesia, jelas Varkke.

Syarikat Singapura juga sejak beberapa tahun kebelakangan ini juga semakin berpengaruh dalam industri kelapa sawit Indonesia.

Beberapa syarikat konglomerat ini telah menjadi pengeluar minyak kelapa sawit terbesar berpangkalan di Indonesia.

Kebiasaannya, ahli-ahli lembaga pengarah syarikat terbabit terdiri daripada tokoh politik dan perniagaan berpengaruh.

Sebagai satu contoh sistem naungan yang wujud, banyak syarikat Malaysia mendapat manfaat daripada perjanjian pelaburan Malaysia-Indonesia pada 1997, apabila Indonesia berikrar untuk memperuntukkan 1.5 juta hektar tanah kepada pelabur Malaysia untuk pembangunan kelapa sawit.

Disebabkan sistem politik naungan Indonesia, syarikat Malaysia dan Singapura perlu membina hubungan baik dengan pemimpin dan individu berpengaruh tempatan.

Daripada menubuhkan subsidiari, mendapatkan lesen dan hak tanah, hingga kepada melantik tokoh Indonesia berpengaruh ke lembaga pengarah, syarikat Malaysia dan Singapura telah mengukuhkan lagi politik naungan dalam industri kelapa sawit.

Hubungan baik dengan pemimpin-pemimpin tertinggi memudahkan semua bentuk urusan.

Kawasan tanah gambut sesuai untuk tanaman kelapa sawit, tetapi juga mudah terbakar. Kerajaan Indonesia telah menggubal undang-undang pada 1999 untuk mengawal jumlah kawasan tanah gambut yang diperuntukkan kepada penanaman kelapa sawit dan mengharamkan amalan pembakaran.

Kebiasaannya, peraturan seperti itu diabaikan kerana syarikat-syarikat besar dilindungi oleh pihak tertentu dalam kerajaan Indonesia dan kerana kekurangan penguatkuasaan.

Akibatnya, syarikat-syarikat lebih suka membersihkan kawasan dengan membakar berbanding cara lain menggunakan jentera yang lebih menelan kos tinggi.

Duta Palma, sebuah syarikat Indonesia ialah salah sebuah syarikat yang mempunyai rekod terburuk melibatkan pembakaran terbuka, dakwa Varkke.

Ramai pemimpin politik lebih suka berdiam diri atau bersikap tidak peduli apabila jerebu menyelubungi Singapura dan Malaysia Jun lalu, dengan salah seorang pemimpin memberi tahu Singapura supaya tidak berkelakuan seperti budak-budak.

Beberapa agensi kerajaan seperti badan pencegah rasuah Indonesia bekerjasama rapat dengan Pemantau Korupsi Indonesia, sebuah badan bukan kerajaan tempatan, dan sedang menyiasat beberapa kes melibatkan syarikat asing yang terlibat dalam mengusahakan tanah secara haram.

Usaha mereka disekat oleh mahkamah Indonesia. Mahkamah telah berpihak kepada pihak industri yang berpengaruh, yang mereka sendiri berkepentingan dalamnya.

Pada 2010, sebuah syarikat kelapa sawit Malaysia telah dibawa ke mahkamah, tetapi kes itu dihalang daripada diteruskan di mahkamah lebih tinggi.

Hubungan rumit merentasi sempadan dalam industri kelapa sawit menyebabkan timbul satu suasana yang sukar dan mencetuskan krisis pentadbiran di Asia Tenggara.

Kerajaan-kerajaan Indonesia, Malaysia dan Singapura hakikatnya hanya bermain retorik dalam mempersalahkan pihak-pihak tertentu semasa krisis jerebu berlaku.

Hakikatnya, semua pihak mengelak daripada menangani isu sebenar, kerana masalah dasarnya melibatkan kepentingan bersama ketiga-tiga pihak terbabit.

Pavin Chachavalpongpun ialah profesor madya di Pusat Kajian Asia Tenggara, Universiti Kyoto. Artikel ini dipetik dan diterjemahkan daripada laman Yale Global, bertajuk The Politics of Palm Oil.